Günümüzün əsas və qlobal problemlərindən biri internet ortamında yayılan məlumat gizliliyi və “scamming” (fırıldaqçılıq) mövzusudur. Yəqin ki, siz də ətrafınızdakı yaxınlardan, sosial şəbəkələrdən, televiziyadakı xəbərlərdən bu fırıldaqçılıq növü haqqında bir neçə dəfə eşitmisiniz. Bu xəbərlər hərkəsi təşvişə salır, lakin bu problemlərdən necə qorunmalıyıq? nələrə diqqət etməliyik? - bunu bilmirik. Sadə amma bir o qədər işə yarayan bəzi bilgiləri öyrənib, onları gündəlik həyatımızda tətbiq edərək şəxsi məlumatlarımızı qoruya bilərik. İ lk olaraq veb-saytlarda “scam” mövzusuna nəzər salaq. Son dönəmlərdə bu cür saxtakarlıq metodları hədsiz çoxaldığı üçün internet aləmində bu mövzuya “Common scams 2025” (Geniş yayılmış saxtakarlıqlar, ümumi fırıldaqçılıq 2025) kimi ümumiləşdirilmiş ad verilib. Bu saxtakarlıq növləri bir neçə qrupa ayrılır. “Phishing” (yem atma), “Aİ voice scams” (süni intellekt səsi ilə fırıldaqçılıq), “Fake Investment Schemes” (saxta ticarət platformaları), “Tech Support Scams” (saxta texniki dəstək) “Phishing” metodu ən çox yayılmış üsuldur. Burada elektron poçt ünvanınıza, mobil nömrənizə klikləməyiniz üçün link göndərilir. Göndərilən mətnlərin məğzi əsasən hesabınızın bağlanacağı, hesabınıza təcili daxil olmağınız kimi mövzulardan ibarət olur və göndərən qismində məşhur şirkətlərin, saytların, qurumların adından istifadə edilir. Bu zaman sizə bu mesajı göndərənin adı yazılan qurum olub-olmamağını mütləq yoxlayın. Lazım gələrsə həmin qurum, şirkət nümayəndələri ilə əlaqə saxlayıb dəqiqləşdirin. Hansısa dəyişiklik, yeni bilgilər əlavə etmək lazımdırsa, prosesi xidmət verən qurumun rəsmi saytından və ya rəsmi aplikasiyasından etməyə çalışın. “Aİ voice scams” yeni yayılan, aldadıcı və inandırıcı metodlardan biridir. Burada başqa birinin səsindən istifadə edərək, özünü səlahyyətli şəxs kimi və ya elə sizin güvəndiyiniz insanlardan biri kimi təqdim edən süni intellekt səsindən söhbət gedir. Bu cür səslər danışıq zamanı şifrə, bank kartı məlumatları və digər özəl bilgiləri sizdən tələb edə bilər. Danışıq zamanı sizə verilən suallar şübhəlidirsə dərhal zəngi sonlandırın və zəng zamanı adı çəkilən şəxs və ya quruma bu barədə məlumat verin. “Fake Investment Schemes” üsulu da günümüzdə ən çox yayılan, insanların ən çox narahat olduğu, həmçinin inandığı üsullardandır. Burada maddi maraqlar ön plana çıxır və asan gəlir adıyla insanlar bu saxtakarlığın qurbanına çevrilir. Gəlin, bu mövzuda daha diqqətli olmağımız üçün nələr edə biləcəyimizə göz ataq. Bəzi veb-saytlara daxil olduqda qarşımıza “pop-up” adlanan, reklam xarakterli, yeni açılan kiçik pəncərə çıxır. Burada rəngli butonlarla diqqətimizi çəkməyə və bizi o butonlara klikləməyə vadar edən görüntü olur. Bəzən tələsdiyimizdən, bəzən də avtomatik əlimiz bu butonlara yönələ bilər. Bu şəkildə çıxan pop-up görüntüsünə diqqət yetirmək, orada bizdən nə istədiyini gözdən keçirmək ilkin addım ola bilər. Veb-saytların istifadə etdiyi scam üsullarından biri də, bəzi təklifləri bizə dəyərindən çox ucuz etmələridir. Məsələn, hansısa məhsul, asan pul qazanma və ya bəzi oyunlarla tez bir zamanda zəngin olma kimi inandırıcı olmayan vədlər verilirsə burada dayanıb düşünmək mütləqdir. Şəxsi məlumatları, e-poçt ünvanı, şifrələr, bank kartı bilgiləri kimi informasiyaları bu cür saytlara daxil etmək təhlükəli ola bilər. Əgər onlayn ticarət, alış-veriş metodlarından istifadə etmək fikrindəsinizsə, mütləq iş görəcəyiniz sayt haqqında araşdırma edin, digər istifadəçilərin təcrübələrini öyrənməyə çalışın. Onların şərhlərinə nəzər salın. Bu şərhlərin “feyk” olmadığından əmin olun. Şablon, standart cümlələr deyil də, həqiqətən istifadəçi təcrübəsini əks etdirən cümlələr olduğuna diqqət yetirin. “Tech Support Scams” – Əsasən komputerlə fəaliyyət zamanı ortaya çıxır, virus olduğu haqda sizə məlumat gəlir və ekran paylaşımı tələb edir. Əgər əmin olmadan sizə gələn linkə daxil olarsınızsa komputerdə olan şəxsi məlumatlarınız da riskə girmiş ola bilər. Deyək ki, hansısa veb-saytın fırıldaqçılığının qurbanı olduğunuzu düşünürsünüz. Bu zaman hansı addımları atmaq lazımdır? Gəlin buna nəzər salaq. İlk olaraq hesab şifrələrinizi dəyişib daha çətin, güclü şifrə qoymağınız tövsiyə edilir. Əgər bank bilgilərinizin oğurlandığını düşünürsünüzsə müştərisi olduğunuz şirkətlə təcili əlaqə saxlayın, baş verən hadisə haqda informasiya verin və lazım gələrsə hesabınızın de-aktiv edilməsini tələb edin. Başqa qurbanların olmaması və sizə dəyəcək ziyanın qarşısını almaq üçün aidiyyatı orqanlara bu məsələ ilə bağlı şikayətinizi bildirin. (Azərbaycan Respublikası Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi, kibertəhlükəsizlik üzrə qaynar xətt: 1654) Məlumat gizliliyi Məlumat gizliliyi dedikdə şəxsi məlumatlarımızın qorunması nəzərdə tutulur. Bu məlumatların qorunması onun üçün önəmlidir ki, mənfi məqsədlərlə biliglərimiz ifşa edilməsin və internet fırıldaqçılığının qurbanı olmayaq. Məlumat gizliliyinə hansı datalar daxildir. Ad, soyad, əlaqə nömrəsi, yaşayış yeri, olduğunuz ünvan, şəxsiyyət vəsiqəsi seriya nömrəsi, FİN kod, bank hesablarının məlumatları, şifrələr, internetdə etdiyiniz axtarış və prosedurlar və s. Bu məlumatları qorumaq üçün təməl, sadə bir neçə üsuldan istifadə etmək mütləqdir. İlk olaraq sosial media və digər önəmli platformalarda şifrələrimiz uzun, qəliz, dolaşıq olmalıdır. Eyni, bənzər şifrəni istifadə etmək və ya asan, ilk ağlagələn şifrələrdən istifadə etmək tövsiyə olunmur. Bir çox saytın, tətbiqin 2 addımlı doğrulama kodu olur. Bunu istifadə etmək məlumatlarınızı qorumaq üçün önəmli faktordur. Hərkəsə açıq olan, ümumi wifi xətlərindən istifadə edərkən güvənliyinizə xələl gətirəbiləcək proseslərdən qaçın. Bank hesablarınızla bağlı prosesləri və ya şəxsi məlumatlar lazım olan prosesləri güvənli internet xətlərindən yararlanaraq edin. Sosial media hesablarınızda paylaşdığınız məlumatlara daha həssas yanaşmaq da önəmli addımdır. Olduğunuz ünvan, yaşadığınız ünvan əlaqə nömrəsi kimi məlumatları paylaşarkən bir neçə dəfə düşünün. Bəzi tətbiqləri istifadə edərkən bizdən səs, görüntü, mikrofon kimi icazələr istəyir. Bu icazələri verərkən diqqətli olmaq, lazım olmadığı təqdirdə bu funksiyaları işə salmamaq tövsiyə edilir. Telefonunuza, e-poçt ünvanınıza, sosial media hesablarınıza gələn hər linkə daxil olmayın. Güvənli link olub olmadığını yoxlamaq üçün domen adresinə nəzər salın. Kim tərəfindən göndərildiyinə diqqət yetirin. Bu cür asan, ilkin üsullarla məlumatlarımızı qoruya və müasir internet təhlükələrindən uzaq qala bilərik. Qaynaqlar: https://www.scamwatch.gov.au/types-of-scams/website-scams https://www.eff.org/issues/privacy https://mincom.gov.az/az/layiheler/azerbaycan-kibertehlukesizlik-merkezi