Günümüzdə texnologiya o qədər sürətlə inkişaf edir ki, hər gün gündəmimizə yeni bir mövzu, yeni ifadə, deyim daxil olur. Bəzən keçmişdə istifadə etdiyimiz və ya tez-tez eşitdiyimiz hansısa kəlimə yeni formada, yeni mənalarla qarşımıza çıxır. Yəqin ki, hamımız detoks sözünü bir dəfə də olsun eşitmişik. Bu gün isə yeni bir ifadədən - “Data detoks” – dan bəhs edəcəyik. Nədir data detoks? Rəqəmsal arenada hər birimiz haqqında toplanan müxtəlif məlumatlar, informasiyalar var. İnternet həyatımıza daxil olduğu gündən bəzən düşünmədən, bəzən isə öz istəyimizlə bu ortamda müəyyən izlər qoyuruq. Keçmişdə açdığımız bloqlar, sosial şəbəkələrdə açdığımız hesablar, paylaşdığımız şəkillər, videolar, yazdığımız şərhlər, bəyəndiyimiz kontentlər və s. Bunların hər biri bizim haqqımızda az-çox məlumat verir. Bəzən üzərindən uzun illər keçsə belə hansısa nöqtədə bu paylaşımlar bizim qarşımıza çıxa bilər. Ola bilər ki, artıq həmin fikirdə olmayaq, həmin düşüncəni bəyənməyək və ya artıq şəkil və görüntülərimizin açıq formada internet aləmində olmasını istəməyək. Amma bizdən kiçik parçalar olsa belə, bu böyük bilgi hovuzunda qalır. Məsələn, illər öncə açdığımız və unutduğumuz hansısa hesabımız hələ də, Google ilə indeksli ola bilər. Bu zaman “Data detoks” adlanan ifadə həyatımıza daxil olur. Necə ki, fiziki detoksla bədənimizi, sağlamlığımızı təmizləyirik, eləcə də data detoks özəlliyi ilə də rəqəmsal kirliliyi azalda bilərik. Bunun üçün bir sıra addımlar var ki, onlara nəzər salaq: İstifadə edilməyən hesabları tamamilə bağlamaq Çox şəxsi bilgilər olan sosial şəbəkə paylaşımlarını gizləmək və ya silmək Axtarış keçmişini və orada önümüzə çıxan “çərəzlər”-i silmək İsitfadə etdiyimiz tətbiqlərə verdiyimiz icazələri gözdən keçirmək (səs, görüntü, mikrofon və s.) Şifrələrimizi daha güclü və bənzərsiz etmək İki addımlı doğrulama kodlarından istifadə etmək Mümkün olduqca paylaşımlarımıza diqqət edib, rəqəmsal ayaq izini minumuma endirmək. Bütün bunlar internet aləmində daha güvənli şəkildə var olmamızı təmin edir və şəxsi məlumatlarımızın oğurlanması riskini minumuma endirir. Məlumatlarımızın bəzi şirkətlər tərəfindən satılıb, reklam xarakterli propaqandalar üçün istifadə olunmasının da qarşısını alır. Rəqəmsal mühitdə görünürlüyü kontrol altında saxlamaq zehni sağlamlığımız üçün də önəm kəsb edir. Həyatımıza internet sayəsində daxil olan yeni qavrayışlar bununla bitmir. “Digital scar” (Rəqəmsal yara izi). Bu söz sizə də ilk eşitdiyinizdə qəribə gəlir? Kəsb etdiyi mənanı öyrəndikdən sonra vəziyyətin nə qədər ciddi olduğunu başa düşəcəksiz. “Digital scar” internetdə bir dəfə paylaşıldıqdan sonra unudulması və ya silinməsi çətin olan bəzi informasiyaları, rəqəmsal dataları nəzərdə tutur. Bu bir növ bitməyən, silinməyən yara, qalıcı iz kimi məcazi məna kəsb edir. Keçmiş sosial media hesablarımızda olan paylaşımlarımız, bəzi bloqlarda olan şərhlərimiz, yazılarımız, bizi tanıyan insanların bizim haqqımızda paylaşdığı yazılar, şəkillər, biz istəmədən ifşa edilən şəxsi məlumatlarımız bu qavrayışa daxil ola bilər. Örnək olaraq deyəki ki, feysbukda 2015-ci ildə hansısa mübahisəli paylaşıma fikirlərinizi bildirmisiniz, hətta siz də bu mübahisəyə qoşulmusunuz. Bu platforma hələ də, sizin düşüncələrinizin əks olduğu yazıları xəbər kimi insanların önünə çıxara bilər. Orada istifadə olunan kəlimələr axtarış zamanı insanların önünə atılır. Bu hallar rəqəmsal ayaq izi, rəqəmsal yara kimi ifadələri ortaya çıxarır. Rəqəmsal yara izinin bizim həyatımıza təsir edən bəzi mənfi cəhətləri var. Məsələn gələcək həyatımızda, kariyeramızda, iş və özəl həyatımızda gözlənilməz problemlər yarada bilər. Hüquqi aspektdən də bəzi istəmədiyimiz narahatlıqlar doğura bilər. Bu hallar çox zaman bizim xəbərimiz olmadan baş verə bilir. Belə hallardan tez bir zamanda məlumatlı olmaq və qarşısını almaq üçün vaxtaşırı ad, soyadımız və ya internetdə istifadə etdiyimiz adımızla axtarış vermək tövsiyə edilir. Bu cür halların qarşısını almaq və çarxı müsbət yönə çevirmək üçün bəzi addımlar atmaq olar. Keçmişin əksinə, günümüzdə daha müsbət kontentdə paylaşımlar etmək, mümkündürsə keçmişdə olan neqativ, problem yarada biləcək paylaşımları silmək, istifadə etdiyimiz platformalara onlayn müraciət edərək hesabınızın deaktiv edilməsini tələb etmək həll yollarından sayılır. Bu cür hallar ən çox yaşı az olan, yetkinlik yaşına çatmayan şəxslər üçün problem yarada bilər. Əgər yaxınlarımızda azyaşlı internet istifadəçiləri varsa, onları təhlükələrdən qorumaq üçün maarifləndirməli, bu cür mövzularda diqqətli olmaları haqqında xəbərdar etməliyik. Lazım gələrsə, basqı qurmadan və şəxsi sərhədləri pozmadan rəqəmsal ortamdakı paylaşımlarını, addımlarını kontrol etmək də gələcəklərini qorumaq üçün faydalı ola bilər. Qaynaq: https://datadetoxkit.org/en/home